تأمین انرژی بهانه غرب برای حضور در حوزه خزر

پژوهش خبری صدا وسیما: با فروپاشی اتحادجماهیر شوروی، منطقه آسیای مرکزی و قفقاز با نوعی خلاء قدرت مواجه شد. در این سال‌ها با افزایش بهای نفت و تبلیغات گسترده غربی‌ها با عنوان "خزر"، خلیج فارس دوم، اهمیت ژئوپلتیک این منطقه مطرح شد. لذا کشف منابع عظیم انرژی در کشورهای پیرامونی خزر از یک سو و ترانزیت آن از سوی دیگر این منطقه را به کانون کشمکش‌های سیاسی، نظامی، و اقتصادی تبدیل کرد.
حضور تدریجی برخی بازیگران ملی و فراملی نظیر دولت‌های بزرگ فرامنطقه‌ای، نهادهای بین‌المللی نظامی، شرکت‌های چند ملیتی و کنسرسیوم‌های نفتی نه تنها بر پیچیدگی‌ها و ابهامات سیاسی، اقتصادی و امنیتی افزوده، بلکه حرکت‌های گریز از مرکز جمهوری‌های جدید حاشیه دریای خزر در تحصیل منابع هیدروکربنی این دریا به شیوه‌ای ناهماهنگ و واگرانه را به همراه داشته است.
این سلسله پژوهش در صدد است تا با واکاوی منابع عظیم انرژی و منابع هیدروکربنی در منطقه خزر به تبیین سیاست‌های راهبردی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای پرداخته و در انتهای مباحث نیز به پرسش زیر پاسخ داده شود؛

1ـ آیا کشورهای منطقه خزر به همگرایی لازم برای بهره‌مندی از منابع عظیم منطقه خواهند رسید؟
2ـ موانع این مسیر کدامند و راهکارهای پیشنهادی برای تسهیل این روند چیست؟

شماره یک این پژوهشِ کاربردی صرفاً به رویکرد دو کشور شرق دریای خزر در باره صادرات منابع نفتی و گازی و ترانزیت آن می‌پردازد.

 شرق دریای خزر
الف ـ ترکمنستان
ترکمنستان یکی از صادرکنندگان کوچک نفت خام و نفت پالایش شده است که دارای گزینه‌های صادراتی بسیار اندکی است. اما این کشور در حال حاضر جزء شش کشور برتر از لحاظ ذخایر گاز طبیعی و در بین ۲۰ کشور نخست از لحاظ تولید گاز طبیعی در جهان است. ترکمنستان به یکی از صادرکنندگان پیشرو گاز در منطقه خزر و آسیای مرکزی تبدیل شده است. این کشور به دلیل اینکه تولید گاز آن بیش از دو برابر تقاضای داخلی است، اکثر گاز خود را به خارج صادر می‌کند.
در بحث انتقال انرژی در شرق خزر، مقایسه ترکمنستان با قزاقستان خیلی مهم است، بخش صنعت در ترکمنستان کاملاً وابسته به انرژی است. براساس آمار سال 2016، 2/ 17 میلیارد دلار سالانه درآمد صادرات ترکمنستان، بوده است. عمده آنچه که به منابع انرژی ترکمنستان در حوزه ژئوپولتیک دریای خزر اطلاق می-شود، منابع گاز این کشور است. از 2/ 17 میلیارد دلار صادرات، 70 درصد آن به چین بوده است. که بخش عمده آن به صادرات گاز باز می¬گردد. بخش مرکزی و شرق این کشور ارتباط مستقیم با حوزه خزر ندارد و آنچه بیش از همه برای ترکمنستان مهم است، بحث انتقال انرژی است. از جنبه شرکای گازی این تغییر جهت الگوی صادرات ترکمنستان از روسیه به چین بسیار مهم است. در سال 2005، 4 میلیارد متر مکعب صادرات گاز ترکمنستان به روسیه بوده است و در سال 2008 به 40 میلیارد دلار و به اوج خود رسید که به مرور کاهش پیدا کرد. این جمهوری در سال 2013، 9/ 9 میلیارد متر مکعب صادرات گازی داشته است. از سال 2010 صادرات گاز ترکمنستان به چین با 5/ 3 میلیارد متر مکعب شروع شد و در سال 2013 به 4/ 24 میلیارد متر مکعب رسید. این بیانگر معطوف شدن ترکمنستان از شمال به شرق است.

ترکمنستان و ترانس خزر
ترکمنستان در حال حاضر 40 میلیارد متر مکعب در سال تولید گاز دارد، لیکن تا سال 2030 برآورد می شود که تا بالای 200 میلیارد متر مکعب برسد. حتی برخی گزارش ها تا 250 و 300 میلیارد متر مکعب هم تخمین زده اند، هر چند این منابع گازی در مناطق خشکی ترکمنستان قرار دارد. اما آنچه برای این کشور مهم است، بحث ترانزیت این منابع از دریای خزر است. گزینة دیگر خط لوله تاپی بوده است. انتقال گاز از ترکمنستان به افغانستان و پاکستان و هند. ولی هر چند توافقات آن انجام شده است لیکن بحث بی ثباتی در افغانستان، چشم انداز این خط لوله را مبهم کرده است. اهمیت دیگر ترانس خزر برای ترکمنستان در حوزه اقتصادی است. چین برای وام های کلانی که برای خط لوله به ترکمنستان داده است، گاز را با بهای کمتری از ترکمنستان می خرد و این موضوع از نظر اقتصادی به نفع عشق آباد نیست.

ب ـ قزاقستان
کشور قزاقستان دارای میادین هیدروکربنی است که از ان جمله می توان به میدان های تنگیز، کاراچاگانک، کاشاگان، یوزون و ... اشاره کرد. گفتنی است که صادرات نفت این کشور با دستیابی به تجهیزات انتقال نفت به بازارهای جهانی به سرعت رو به افزایش است، به طوریکه در سال 2007 که به طور متوسط به 1 / 2 میلیون بشکه در روز بود، در سال 2008 به 9 / 6 میلیارد متر مکعب افزایش یافت. صادرات نفت و میعانات گازی قزاقستان در سال 2011 با 4/ 5 درصد رشد نسبت به دوره مشابه سال گذشته به ۳۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن رسید. این کشور در پنج ماه نخست سال 2011 از فروش ۳۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن نفت خام و میعانات گازی ۲۲ میلیارد دلار درآمد کسب کرد، که این رقم در مقایسه با دوره مشابه سال2010 ، ۴۲,۱ درصد رشد داشته است.
در سال 2017، 59 درصد صادرات قزاقستان را نفت و فراورده های نفتی تشکیل می دهد و این بیانگر اتکای قزاقستان به منابع انرژی است. در اینجا نیز چین شریک اول تجاری قزاقستان می باشد.

قزاقستان و ترانس خزر
آنچه در ارتباط با قزاقستان کمتر صحبت می شود این است که تصور می شود که موضوع ترانس خزر برای این کشور بیشتر یک بازی است، اما اینطور نیست بلکه بحث انتقال نفت برای این کشور همواره مهم و مطرح بوده است و هم اکنون حمل و نقل کالاها با قطار از مرز چین به بندر آکتاو قزاقستان آغاز شده است.

موانع ناکامی مسیرغربی
1- مشخص نبودن رژیم حقوق دریای خزر ؛ این موضوع همواره باعث می‌شود طرح های مطرح شده از جانب این کشورها به واسطه نگرانی‌های سیاسی ـ امنیتی به خصوص در زمینه تأمین امنیت انرژی از جانب ایران و روسیه نهایی نشود.
2- اختلافات این کشورها بر سر میادین مشترک؛ علیرغم توافقات دوجانبه و سه جانبه در بخش شمالی دریای خزر، در بخش جنوبی توافقی بین کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان شکل نگرفته است. یکی از مهمترین اختلافاتی که بین این کشورها وجود دارد، مربوط به مالکیت بلوک‌های نفتی است. کشورهای آذربایجان و ترکمنستان بر مالکیت میادین چراغ، آذری و کپز (که درترکمنستان به ترتیب عثمان، عمر و سردار نامیده می‌شوند) و کشورهای ایران و جمهوری آذربایجان هم بر روی مالکیت میدان البرز (که در جمهوری آذربایجان آلوو نامیده می‌شود) اختلاف دارند.

پژوهش خبری // فرشته مقدم

منابع در آرشیو پژوهش خبری در دسترس است.