سبک زندگی در اشعار سعدي(به بهانه اول ارديبهشت،روزبزرگداشت سعدي)

چکیده مصاحبه پژوهشی:

- به اعتقاد کارشناسان در سه ساحت ادبي:  " 1- ساحت تغزلي و شاعرانگي   2­- ساحت معلمي، تعليمي و اخلاقي  3- ساحت مصلح اجتماعي بودن شعر  سعدي قابل بررسي است.

- سعدي يکي از پربسامدترين شاعران و نويسندگان ماست که جملات او به شکل ضرب ­المثل در آمده است. کليات سعدي گنجينه پيام­ هاي اخلاقي، حکمت عملي، عرفاني و معنوي است.

- مردم سرزمين ما از سنين پايين گلستان را در مکتب خانه ­ها مي­ خواندند؛ سعدي از خردسالي تا کهنسالي همراه مخاطبان در هر سطح و با هر سليقه ­اي بوده است.

-مفاهيم اخلاقي همچون " خاموشي، قناعت، گذشت، انصاف، جوانمردي، روا داري، حق همسايگي، حق حيات ديگران،­ بي ­آزاري ، کم آزاري،  تکيه بر انصاف، تشويق زمامداران به گذشت و ميانه ­روي، دادگستري و نقد ظلم " بصورت آشکار در آثار سعدي ديده مي­ شود.

پژوهش خبری صدا وسیما: سعدی شیرازی­(۶۰۶ – ۶۹۰ ه ق) شاعري است که در برهه تاريخي بسيار منحصر به فردي از زمان قرار گرفته است. دوره مغول در حال سپري شدن است؛ ملوک­ الطوايفي در ايران وجود دارد و سرزمين فارس سرزميني است که با هوشمندي حاکمانش، خود را از آسيب ­ها  و خرابي­ هاي حمله­ هاي مغول تقريبا در امان نگه داشته است.  سعدي از اتابک سعد زنگي که پادشاهي است که توانسته امنيت ولايت فارس را حفظ کند؛ حمايت مي­ کند. به اعتقاد کارشناسان سعدي را مي ­توان در سه ساحت ادبي مورد بررسي قرار داد: 1- ساحت تغزلي و شاعرانگي[1]  2- ساحت معلمي، تعليمي و اخلاقي 3- ساحت مصلح اجتماعي بودن[2] ­.  در اين چارچوب در مصاحبه پژوهشی با دکتر حميد رضا توکلي موضوع « اخلاق عملي در اشعار سعدي­» را با طرح سئوالات زير مورد بررسي و واکاوي قرار داديم:

پژوهش خبری : شرايط اجتماعي زمانه سعدي چقدر بر شعر او اثرگذار بوده است؟  

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه:  قرن هفتم هجري مخصوصا براي ايران يک زمانه خيلي خاص و حساسي است. يکي از بزرگترين رخدادهاي تاريخ ما که حمله مغول است؛ تقريبا در اوايل اين سده رخ داده است. که اوضاع ايران  و منطقه را  خيلي عوض کرده است؛ گرچه سعدي در شهر شيراز بوده و درحمله ­هاي اول مغول نيمه­ هاي جنوبي ايران آسيب نديده است؛ ولي به هر حال  از تاثيرات آن بر کنار نبوده است. آدم حساس و تيزبيني مثل سعدي نمي­توانسته نسبت به اين ناآرامي_­ها و آشوب­ ها و آشفتگي­ هاي زمانه بي­ توجه باشد. سعدي به اصطلاح جهان ديده بوده و سفرهايي کرده که يک بخشي مهم از زندگي ­اش در بغداد بوده است­. تحصيلاتي داشته و آنجا شاهد حوادثي بوده است. مغول­ ها به بغداد حمله مي­ کنند. بعد از هلاکو تحولاتي رخ مي­ دهد که اينها انعکاس مستقيم در شعرش دارد. سعدي متوجه خطري که فرهنگ ايران، زبان فارسي و ميراث فرهنگي، معنوي و اخلاقي ايران را تهديد مي ­کرده بوده است. در پي آن تلاش او براي شکل د­ادن آثار فاخر ادبي و اخلاقي، معنوي و انساني يک جور پاسدار اخلاق و معنويت و تعادل، انعکاس توجه سعدي به اين است که ايران و فرهنگ ايران در معرض خطر است.[3]

پژوهش خبری : مسائل اخلاق عملي چگونه در شعر سعدي بيان شده است؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: اگر ادبيات و فرهنگ ايران، حتي قبل از اسلام را نگاه کنيم؛ در دوره ساسانيان اندرز نامه­ هاي فراواني را مي­ بينيد؛ در فرهنگ زرتشتي آيين ميترا، حتي کتيبه ­هاي پراکنده­اي که از دوران باستان خوانده­ ايم و لابلاي اساطير ايران پيداست که از ديرباز اين سرزمين درگير مساله اخلاق بوده است. دغدغه اخلاقي به وضوح در آثار ما بازتاب دا­رد. بعد از اسلام نيز آثاري که از يک ژانر ديگر هستند مانند شاهنامه فردوسي، که از بزرگترين حماسه­ هاي جهان است؛ سر به سر تنيده است با نکات و مسائل اخلاقي است؛ تمام شاهنامه از يک منظر جدال راستي و دروغ است. جدال تيرگي و روشني اخلاقي است. سعدي ميراث­ بر يک سنت خيلي گسترده است. سنت اخلاق نظري،  اخلاق عملي و سنت مجلس­ گويي که سعدي با آن به خوبي آشنا بوده است. سنت مجلس­ گويي و وعظ­ هايي که بوده است؛ در مرکز توجه آن، مساله اخلاق بوده است؛ خيلي از واعظان بر مخاطبان خود از اين منظر تاثير داشته ­اند. سعدي با سنت عرفاني آشنا بوده است. در عرفان ما يک نوع نگاه به اخلاق و تاملات اخلاقي ديده مي­ شود. از مجموعه اينها سعدي بهره گرفته است. سعدي ميراث ­بر بزرگاني مانند سناعي است؛ سعدي فردوسي را مي­ شناخته است. قبل از سعدي اگر شعر فارسي را نگاه کنيم؛ پيش از آنکه اين ميراث به سعدي برسد ما چند قرن تجربه سرودن در مضامين اخلاقي و تامل در اين ميدان را داشته ­ايم. به هر حال سعدي سر به سر يک جور دغدغه اخلاقي دارد. حالا مشهور اين است که در اين کتاب­ها.  در گلستان جامعه­ اي که هست را توضيح مي­ دهد و در بوستان جامعه آرماني آنچنان که بايد باشد به هر حال هم منتقد اخلاقي است از اين منظر و هم آرمان­ هاي اخلاقي را مي ­پرورد و شوق جامعه­ هاي اخلاقي­ تر و معنوني­ تر را در مخاطبانش برمي ­انگيزد. 

پژوهش خبری :  اشعار سعدي حاوي چه پيام ­هايي است؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: سعدي خودش مي­ گويد من خوشه چين معرفت بودم و از هر خوشه ­اي دانه ­اي برچيده ­ام. سعدي سفرهايي داشته و اين سفرها زمينه آشنايي وي را با فرهنگ­ و سنت ­هاي گوناگون فراهم کرده است­. از سوي ديگر سعدي به وضوح فرد پرمطالعه ­اي است و با سنت ­هاي عرفاني آشنا است.  با سهروردي عارف، صاحب ﻋﻮارف اﻟﻤﻌﺎرف که شاگرد وي بوده است. و هم با رساله قشيريه[4] آشنا است. در اين زمينه تحقيق شده است. هم با فرخي سيستاني[5] آشنا است. هم با فردوسي طوسي[6] آشناست. هرکدام از اينها قلمرو و ميداني هستند که خيلي بهره گرفته است. طبيعي است که در شعر سعدي از اين چشم انداز پيام­ هاي بسيار گسترده ­اي ديده مي­شود. يعني يک شعر بسيار متنوعي است­. محققاني که درباره امثال و حکم کار کرده­ اند؛ بخشي از امثال و حکم ما ابيات و جملات شاعران و بزرگان ما است که بعدا در افواه آمده است. سعدي يکي از پربسامدترين شاعران و نويسندگان ماست که جملات او به شکل ضرب­المثل در آمده است. کليات سعدي گنجينه پيام­هاي اخلاقي و حکمت عملي و عرفاني و معنوي است. 

پژوهش خبری :  پرکاربردترين کلمات و مفاهيم در شعر سعدي چيست؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: در غزل­ هاي پرآوازه سعدي پرکاربردترين کلمات عشق است. شايد شاعري همتاي او در باب عشق اينگونه داد سخن نداده باشد. اگر رقيباني سعدي داشته باشد مولانا و حافظ خواهند بود. هر­چند چشم اندازهاي آنها متفاوت باشد. او يکي از ستايندگان عشق در عالم است. عشق و مهر انساني و تاکيد بر محبت را در گلستان و بوستان مي ­بينيم. پرشورترين باب بوستان، باب مستي و شور است؛ مفاهيم اخلاقي مواردي همچون " خاموشي[7]، قناعت، گذشت انصاف، جوانمردي"  مفاهيمي است که در طي قرن­ها در اين سرزمين بر آنها تاکيد شده و مورد توجه سعدي بوده است.

پژوهش خبری : سعدي چه نگاهي به خودش به عنوان يک انسان دارد؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: سعدي در سطوح مختلفي حرف مي­ زند؛ تاکيد سعدي بر تعادل است. شعر سعدي فضاي غم و شادي ­اش يک توازني دارد. توجه او به اخلاق فردي و جمعي توازن دارد؛ سعدي انسان اخلاقي را هم در مفهوم فردي­اش، هم در مفهوم جمعي ­اش، مخصوصا در ارتباط با ديگري مي­ستايد. غم ديگران را خوردن به شکل­ هاي مختلف، حس همدردي داشتن با ديگري و اينکه بتواني خود را جاي ديگري بگذاري در شعر سعدي نمود دارد. سعدي توانگري را مي­ ستايد که بتواند غم بينوايان را بخورد.[8] سعدي عشق، دوست داشتن پرشور و عاشقانه ديدن را مي­ستايد؛  و در يک قلمرو بالاتر به عشق عرفاني مي­رسد. در مرحله بعدي در نقطه اوج آن عاشق عالم است و آن عالم را از خداوند مي­ بيند[9] ؛ هستي را عاشقانه نگاه مي­ کند و در اينجا ميراث ­بر سنت عرفا است. سعدي عالم را نظام احسن مي­ بيند و از بد جهان هم استقبال مي­ کند.[10]  سعدي  در مراتب مختلفي به انسان نگاه کرده است؛ انسان آرماني ­اش از حد انساني که معتدل است؛ عقلاني است و سپس اخلاقي  و خودش وارسته مي­ شود و بايد به ديگران فکر کند و انسان اجتماعي باشد. تا جامعه را بهبود دهد تا برسد به جايي که بجز خدا نبيند.[11] يک جور يگانگي با جهان هستي در او مي­ بينيم.

پژوهش خبری :  نگاه سعدي به روابط بين فردي چگونه است؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: در نظام اخلاقي سعدي، که ميراث بر سنت­ هاي ايراني و فرهنگ اسلامي است؛ سعدي طرفدار خانواده و مهر مادري خيلي مورد توجه او است. در مورد روابط بين فردي: چه روابط زن و مرد، چه روابط انساني بطور عام،  سعدي طرفدار اخلاق و اين توانايي که خود را جاي ديگري بگذاريم و طرفدار محبت، همدردي و هم حسي است؛  اينکه چنان در محبت پيش برويد که ديگران را  بنده مهر خودتان کنيد. سعدي در يک کلام کيميا و داروي مهر و محبت را معرفي مي ­کند؛ عشق به عنوان چشم اندازي  معرفي مي­ شود که در آن تمام اين مسائل مي ­تواند جور ديگر نگاه شود. عشق مي­ تواند نظام خانواده را استوار نگاه دارد و  جامعه را پيش ببرد.

پژوهش خبری : سعدي جايگاه زن نسبت به مرد را در خانواده چگونه مي­بيند؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: سعدي جايگاه مادر را مي ­شناساند ودر حکايت ­هاي متعددي به آن توجه دارد. سعدي عشق انساني بين زن و مرد را يا عشق مادر نسبت به فرزند يک نوع آمادگي براي آماده شدن انسان مي ­داند که بتواند وارد چشم انداز بالاتر براي اينکه  وارد عشق الهي شود. سعدي هم ميراث­ بر چنين نگاهي است . ستايش­ هاي پرشوري که سعدي از عشق کرده است­. به عنوان جان داروي آدمي معرفي مي ­کند. چيزي که نگاه انسان را عوض مي ­کند ما را تعالي و ترقي مي­دهد.  

پژوهش خبری : اخلاق عملي (تدبير منزل و مدن) از نگاه سعدي چگونه است­؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: حرف­ هاي سعدي ريشه در تعالي و سنتي که در طي قرن­ ها در ايران  شکل گرفته است دارد؛ حرف ­هاي  سعدي را مي­ توان با اخلاق ناصري[12] و قابوسنامه[13] مقايسه کرد. سعدي يکي از سخنگويان توانمند سنت حکمت عملي است. روش سعدي گونه ­اي تعادل و توازن در اخلاق عملي است. با يک نگرش معتدل و منسجم روبرو هستيد. توصيه به تعادل و توازن مي­ کند. در نصايح سعدي مواردي همچون " تکيه بر انصاف؛ تشويق زمامداران به گذشت و ميانه­ روي، دادگستري و نقد ظلم" بصورت آشکار ديده مي­شود.

پژوهش خبری : تاثير شعر سعدي بر جامعه چگونه است؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: شعر سعدي تا به امروز،  بعد از گذر 7 قرن، شعري است که جامعه ايران با آن دوست است؛ جهان فارسي زبان و در قرن­ هاي اخير(قرن 19 و 20­) بسياري از فرنگيان از طريق سعدي با ايران آشنا شدند. شعر سعدي قرن ­ها کتاب درسي بوده است. بسياري از بزرگان ما اعتراف کرده­ اند که در زبان فارسي، نگارش را وامدار سعدي هستيم. سعدي بالاترين معرف ايران بوده است. سعدي يکي از معرفي کنندگان فرهنگ ما د­ر جهان است. سعدي در سطوح مختلف در جامعه ما درگير بوده است. وي آموزگار زبان فارسي است. گلستان و بوستان قرن­ ها کتاب درسي بوده است. در کليات سعدي مواردي همچون " اخلاق نظري، اخلاق عملي، توجه به فرد، توجه به ديگري، عشق، عرفان، طنز" وجود دارد. که حاکي از تعادل، توازن، جامعيت و توجه به حوزه ­هاي گوناگون در نگاه و شعر سعدي است. 

پژوهش خبری : مهمترين ويژگي­ شعر سعدي چيست؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: کليات سعدي گلستان، بوستان و غزليات، و قصائد سعدي است. سعدي با غزل­هايش در کنار حافظ و مولانا و غزليات شمس قرار مي­ گيرد. سعدي در گلستان و بوستان از يک طرف حکايت پرداز است و يکي از گنجينه­ هاي ادبيات داستاني ما را دارد. گلستان سبک ويژه و نثر آميخته به نظم دارد. نثر سعدي در کنار شعرش تاثيرگذار بوده است. وي از شاعراني است که نثرش هم شاخص است. گلستان جزء 4، 5  اثر برجسته نثر فارسي است؛ بوستان هم در ميان آثار ادبيات تعليمي يکي از شاخص ­ترين آثار طي قرون و اعصار است. همين که شاعري در سه قلمرو گوناگون اينطور سرآمد باشد خيلي بي­نظير است.

پژوهش خبری : مهم ترين ويژگي شعر سعدي چيست؟

دکتر حميد رضا توکلي، استاد دانشگاه: مهمترين ويژگي شعر سعدي: سهولت و امتناع يا سهل و ممتنع[14]  است؛  سعدي برخلاف اينکه زبانش بسيار ساده به نظر مي­ رسد. ولي وقتي بخواهيم عين آن را بي افرينيم مي­ بينيم نمي­ شود. هنر سعدي يک رواني و سادگي شگفت­ آوري دارد. تکنيک ­ها و شگردهاي ادبي در شعر وي آن قدر پنهان است که ما را آزار نمي ­دهد؛ مانع مواجهه نمي­شود. مردم ما از سنين پايين گلستان را در مکتب خانه ­ها مي­ خواندند؛ سعدي از خردسالي تا کهنسالي همراه مخاطبان در هر سطح و با هر سليقه ­اي بوده است.

کلام آخر   

سعدي آموزگار زبان فارسي، آموزگار اعتدال، تضلع[15] و ورود به قلمروهاي مختلف است؛ اينکه توجه ما به چيزي مايه فروگذاشتن چيز ديگري نشود. وي آموزگار اخلاق، جوانمردي، ديگر­گزيني و رهايي از خود­گزيني و معلم بزرگ عشق است.[16]

نگاه وي به آدميت [17] ، انسان، عشق[18] ، عشق عرفاني[19]، و در باب مسائل اخلاقي از اول تا به آخر گلستان و بوستان و تمام اثر سعدي گلچين است. سعدي گر­چه شاعري متعلق به 800 سال پيش است ولي در دايره واژگان زبان فارسي همچنان وامدار سعدي هستيم و زبان معيار فارسي بسيار شبيه جملات سعدي است؛ ضمنا به عنوان يک معلم اخلاق اجتماعي و سياسي همچنان مي­تواند تازگي داشته باشد و هميشه حرف براي گفتن در ديوان  وي هست و مي­ شود پيدا کرد.[20]

پژوهش خبری // مهدی ناجی

---------------------------------

منابع در آرشیو پژوهش خبری موجود است.